• Opracowania monograficzne

Wanda Skowron

Jeszcze wcześniej ...

• tekst do ściągnięcia .doc - 74 KB

            W powszechnej świadomości osób interesujących się dziejami Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego działalność wśród młodzieży rozpoczyna się z chwilą odzyskania niepodległości, kiedy to w Krakowie w 1919 roku z inspiracji Ludomira Sawickiego, a pod opieką i przewodnictwem Leopolda Węgrzynowicza przy Oddziale Krakowskim powstaje nowa struktura - Koła Krajoznawcze Młodzieży Szkolnej.
W trosce o przywracanie pamięci o naszych korzeniach czas przypomnieć, iż praca wśród młodzieży i na rzecz młodzieży rozpoczęła się 12 lat wcześniej w 1907 roku ukryta w półcieniach półjawności. - Skąd my to tak dobrze znamy! Istnieją na tę niebywale aktywną działalność dowody w oficjalnie drukowanych "Rocznikach PTK" w postaci sprawozdań.
Już w "Roczniku PTK" - 1907 znajdujemy zapis - "Delegowani z ramienia Zarządu Towarzystwa, do nadzoru nad pracami Sekcji popularyzowania wiedzy krajoznawczej wśród młodzieży:" tu następuje wyliczenie osób i prezentowanych przez nie specjalności, a od roku 1908 jeszcze ostrożniej - mamy sprawozdanie z Komisji popularyzacji krajoznawstwa. Słowo młodzież niknie. Zmiana nazwy została podyktowana kłopotami z władzami administracyjnymi. Są jednak te sprawozdania tak sformułowane iż "konia z rzędem" temu kto domyśli się, iż praca Komisji jest nastawiona na prace z młodzieżą i wśród młodzieży. Dopiero wspomnieniowe artykuły ogłoszone w "Ziemi" z okazji 20-lecia oraz 40-lecia PTK łamią ten swoisty szyfr. Pierwsza ze wspomnianych publikacji to art. Januarego Kołodziejczyka - "Polskie Towarzystwo Krajoznawcze a młodzież". /Komisja popularyzowania krajoznawstwa/ "Ziemia" 1926/ nr 23-24, druga to art. Józefa Hełczyńskiego - "Sekcja Młodzieży PTK w l.l. 1907 - 1909". /Na marginesie wspomnień o Kazimierzu Kulwieciu/ "Ziemia" 1947/ nr 6-8.
Komisja została zorganizowana na wiosnę 1907 roku, a więc parę dosłownie miesięcy od powstania PTK. Zawiesiła działalność na lato, aby w pełni ją rozwinąć jesienią. Warszawska młodzież zyskała szansę dokształcania, doświadczania samodzielnych pierwocin pracy naukowej, rozwijania zdolności organizatorskich.
Działalność Komisji polegała przede wszystkim na urządzaniu konferencji, gdzie wygłaszane referaty były dokonaniami w przeważającej ilości młodych autorów, lecz przygotowywane pod opieką i kierunkiem specjalistów - członków rzeczywistych PTK. W tamtych czasach członkami Towarzystwa mogły być jedynie osoby pełnoletnie. Na czele Delegacji Zarządu Głównego do opieki nad młodymi adeptami krajoznawstwa stanął Kazimierz Kulwieć. Młodzież uczestniczącą w pracy - chłopców i dziewczęta - nazwano "uczestnikami konferencji".

            "Komisja dzieliła się na sekcje: zoologiczną, botaniczną, geograficzną, geologiczną, etnograficzną, historyczną i historji sztuki; konferencje więc były sekcyjne i ogólne. Pierwszymi kierownikami działalności komisji z pośród młodzieży byli: Józef Hełczyński, Bohdan Świderski, Janusz Młodkowski, Szymon Tenenbaum, Piotr Słonimski, January Kołodziejczyk, Zygmunt Lorenc, Natalja Zadarnowska, Leon Kozłowski, Tadeusz Wolski, Zygmunt Mejer. Skład ten w następnych latach uległ zmianom; brali więc jeszcze w działalności Komisji udział między innemi: Stefanja Kudelska, Marja Rybczyńska, Jan Szeronos, Jadwiga Zarembianka, Irena Milewska, S. Staniszewski i inni."

U zarania powstania sekcji kierownicy ze strony młodzieży byli przez nią wybierani, ale w związku z baczną obserwacją władz administracyjnych tego, co się dzieje w PTK, zaniechano młodzieżowych wyborów i w miarę potrzeby jedynie dokooptywano następne osoby.

"Do pilnowania normalnego biegu pracy i utrzymywania naukowego kierunku konferencyj uproszono specjalistów z pośród rzeczywistych Członków Towarzystwa: K. Czerwińskiego (zoologja), Al. Janowskiego (historja sztuki i archeologja), W. Jezierskiego (geografja), K. Kulwiecia (botanika i zoologja), L. Ostaszewskiego (fotografja), S. Rychterówny (botanika), O. Sosnowskiego (kartografja), M. Wisznickiego (fotografja) i Z. Wolskiego (etnografja)"

Działalność Komisji trwała sześć lat. W tym czasie wygłoszono 150 referatów. Konferencje odbywały się przeważnie w niedzielę i święta w godzinach popołudniowych, w gmachach szkół, a uczestniczyło w nich od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu osób. Prawie wszystkie referaty były ilustrowane przezroczami lub pokazami eksponatów. Konferencje nie kończyły się na wygłaszaniu referatu, ponieważ przedstawiane materiały prowokowały gorące, a bywało burzliwe dyskusje. W każdej konferencji uczestniczył opiekun.
Należało jednak zachować ostrożność i dlatego stosowano zapisy na konferencje oraz wycieczki, które urządzała Komisja (poza tymi, które organizowało PTK dla ogółu). Zapisy przyjmowane były przez prezydium Komisji w lokalu PTK (Aleje Jerozolimskie 29), a do zapisu potrzebna była rekomendacja rzeczywistego Członka Towarzystwa.
Przyjęty uczestnik konferencji - czytaj nieformalny członek PTK otrzymywał książeczkę z kuponami wartości 5 kop. służących za bilety wstępu na konferencję i udziału w wycieczkach. Nikt kto nie okazał ostemplowanego kuponu nie miał wstępu na konferencję lub prawa uczestniczenia w wycieczkach.
Tak więc Komisja posiadała nawet własne dochody, nie ujawniane jednak w ogólnych sprawozdaniach finansowych PTK ze względów bezpieczeństwa.
Kolejne "Roczniki PTK" przynoszą pełne zestawienia autorów (wywodzących się z młodzieży jak również z jej opiekunów) oraz tytuły przedstawianych na konferencjach referatów. Dla przykładu zostaje tu przywołane zestawienie z 1911 roku -

"W ciągu roku sprawozdawczego odbyły się 22 konferencje, na których wygłoszono 39 następujących referatów:
1) "O Matejce" - A. Słonimski. 2) "O Koperniku" - Sz. Tenenbaum.                 3) "Samoobrona u zwierząt" - W. Rotwandówna. 4) "Wacław Nałkowski" -               St. Lencewicz. 5) "Metodyka wycieczek geologicznych" - St. Lencewicz. 6) "Bolesław Śmiały a biskup Szczepanowski" - M. Babiński. 7) "Kobieta w poezji ludowej" -        Z. Zawidzka. 8) "O fotografowaniu jezior" - prof. Kulawieć i prof. Ostaszewski.          9) "Jezioro Chodeckie" - prof. Ostaszewski. 10) "Michał Anioł" - J. Dutlinger.           11) "Bajronizm u Słowackiego" - Węgierko. 12) "Farys" - Jakób Appenschlack.       13) "Reformatorowie szkolnictwa polskiego" - M. Babiński. 14) "Zwyczaje wielkanocne w Polsce" - A. Kowalska. 15) "Nasze pierwotniaki" - Piotr Słonimski.   16) "Steinkeller" - Babiński. 17) "Wierzenia dawnej Litwy" - Ir. Kudelska.                18) "Pasorzyty wśród zwierząt" - St. Kudelska. 19) "O termitach" - P. Słonimski.     20) "Wędrówki ptaków" - J. Domaniewski. 21) "Szkice florystyczne z g. Lubelskiej" - W. Niedziałkowski. 22) "Wpływ czynników zewnętrznych na organizm zwierzęcy" - M. Babicka. 23) "Pieśń ludowa w Mińszczyźnie" - S. Sawicka. 24) "Medycyna           a przesądy ludowe" - L. Kawczyńska. 25) "O Wojtkiewiczu" - A. Słonimski.               26) "O Siemiradzkim" - Jakób Appenschlack. 27) "O Licińskim" - M. Cukierwarówna. 28) "Obrzęd "Dziadów" - J. Lewówna. 29) "Świat organiczny w zimie" - I. Milewska. 30) "Ruch u roślin" - Gogolewski. 31) "Zdobnictwo w Miechowskiem" - T. Kozłowski. 32) "Dlaczego zajmujemy się ludoznawstwem?" - W. Rotwandówna. 33) "O Lublinie    i jego okolicach" - A. Kowalska. 34) "O Mińszczyźnie" - Czepieliński. 35) "Nasze ptaki śpiewające" - M. Sadowska. 36) "Opactwa cysterskie na ziemiach polskich" - Z. Zawidzka. 37) O "Improwizacji" - T. Rajkowski. 38) "O Włocławku' - W. Laskowski. 39) "Krakowsko - wieluńskie pasmo Jury" - Staniszewski.
"
Brała też Komisja swymi zbiorami udział w wystawach, żeby tylko wymienić Wystawę Przyrodniczą w roku 1910, gdzie wystawiono około 40 akwariów, preparaty, tablice zwierząt przedstawiające "Życie wód naszych".
Młodzi dorastali, rozpraszali się wyjeżdżając na uniwersytety zagraniczne lub do Krakowa, pierwsza fala odeszła w latach 1911 - 1912. Zastępowali ich młodsi. Towarzystwo o tych najzdolniejszych dbało również finansowo, udzielając poparcia na badania naukowe prowadzone w czasie wakacji. Wyniki były przedstawiane nie tylko na konferencjach, ale również na plenarnych posiedzeniach Towarzystwa. Natomiast zebrane okazy zasilały Muzeum Krajoznawcze.
Z tych młodych wyrosło wielu uczonych. Żeby tylko wymienić Januarego Kołodziejczyka - prof. Szkoły Głównej, Szymona Tenenbauma - zoologa, Zygmunta Lorenca - ichtiologa i artystę malarza Jana Kaczkowskiego - inicjatora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie i wielu, wielu innych.
Zważywszy na to, że od Strajku Szkolnego do powstania Komisji minęło zaledwie dwa lata, a wyprzedziła ona harcerstwo stając się pierwszą organizacją międzyszkolną młodzieży warszawskiej, należy podziwiać odwagę i sprawność organizacyjną Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.
Pod koniec 1911 roku postanowiono rozpocząć pracę wśród najmłodszych w ramach tej samej Komisji organizując tzw. "Obrazki krajoznawcze". Były to pokazy przezroczy z dziedziny krajoznawstwa i beletrystyki dla dzieci w wieku 7 - 12 lat członków PTK lub przez nich wprowadzone, spotkania odbywały się w siedzibie Towarzystwa. Do pracy powołano specjalny zespół zwany Komisją, składający się z Al. Janowskiego, St. Lewandowskiej, E. Dąbrowskiej.
Dla uzmysłowienia rozległości tematycznej zostaje przytoczony poniżej pełny zestaw "Obrazków" z 1912 r. -

"Pokazywano: Ujście Wisły, widoki Gdańska, morze, ryby i rośliny morskie -     K. Kulawieć. "Zochna w krainie śnieżek" - J. Kulwieciowa. Kopalnie wielickie -         S. Lewandowska. "O Krasnoludkach" - J. Kulwieciowa. Kraków - Al. Janowski. Krakowiaki - śpiew p. Jankowskiej, muzyka p. Czerwińskiej. Zagłębie Dąbrowskie - S. Lewandowska. "Żołnierz ołowiany" - E. Dąbrowska. O Kurpiach. Widoki puszczy Myszynieckiej - A. Chętnik. "Życie w lesie" - E. Dąbrowska. O Warszawie -             S. Thugutt. "Śpioszek" - A. Kujawska. Najstarsze miasta w Polsce - p. Al. Janowski. "Czyścioszek" - A. Kujawska."

W wyżej przedstawionych siedmiu spotkaniach wzięło udział 280 dzieci.
Z inną jakością pracy Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego - pracy na zlecenie Komisji Zajęć Pozaszkolnych i Wychowania Fizycznego Komitetu Obywatelskiego Miasta Stołecznego Warszawy - spotykamy się w okresie I wojny światowej. Tu na szczęście istnieje bardzo rzetelne opracowanie Kazimierza Konarskiego ogłoszone również w 20-lecie PTK "Ziemia" 1926/ nr 23-24 tym cenniejsze, iż wykorzystuje dokumenty w znacznej części już nie istniejące (straty w czasie II wojny światowej).
Dla zaprezentowania rozległości owych działań zostaje tu w całości przeniesione zestawienie sporządzone przez autora opracowania za okres 23.VI.1915 - 30.IX.1916 r. (późniejszych danych autor nie zdołał odszukać).

"Z prac zorganizowanych przez Komisję korzystało:

Przezroczy w samym tylko roku 1916 wyświetlono 23.327."

Niewątpliwie sprostanie zadaniom o tak ogromnej rozległości z tak wielką ilością młodzieży i dzieci objętych przez Towarzystwo w trudnych, głodnych latach wojennej Warszawy było możliwe z racji bogatych doświadczeń wyniesionych jeszcze z czasu zaboru rosyjskiego.
12.X.2000 r.
Tekst został opublikowany pod tytułem -
"W półcieniach półjawności - Prace PTK wśród młodzieży i dzieci",
 "Barbakan" 33 (172) 2000 r.